Kawlram chung phan Jews miphun hna kong…
=========
Upa deuh nihcun Buhmuchoh Abel timi kha theih cio si bal lai dah. Kawl raap uknak ah Brigadier General a rak si. A min tak David Oliver Abel a si. President San Yu i a personal assistant (PA) a rak si bal. San Zuh body guard bang hna na ti lai. Mah ti cun si lo. David Abel cu cathiam a rak si. Vawleicung ralkap sianginn lakah a mak bik rak timi Sanhurst chuak bak si cuh. Cu minthang ralkap sianginn ah cun Economics deuh a va cawng ti si.
Than Shwe chan ah Kawlram i economic lei he ai pehtlaihmi vuanci ṭhaanah pathum bakte amah pakhat lawng nih a rak tlaih. Paza bak a si; Kawlram business vialte raap bawi pawl kut chung i ihum khawh dingin lam a rak siamtu pa a si, ti khawh si. Cu ruangah, “the economic Czar of Myanmar” ti in minhleng an bunh phah.
Suhbaw nihcun Abel nawl icawn cun a ti khawh lo dingmi vuanci ṭhaanah vialte tlaih dih ai tiim ve ciammam, a mual pho tuk kha mu. Atu Kawlram business vialte khi raap kutchung ah a um cuh. Mah khikhi Israel hrinthlak Abel ruangah a si ti khawh si hnga. Abel cu Anglo-Indian-Jews thicawh si kaw ai kahpia dom. Judah biaknak a biami si lo, Jesuh zultu Peter dirhmi RC tu a si. “Bnei Menashe” kong naite ka thaimi ahkhan rang tukin ka lanhtaakmi an um. Izipt sal in an chuah hnu ahkhan David le a fapa Solomon siangpahrang tehna chan kha a rak si.
Cu an rak sunpar lio chan ahcun Israel ciithlah 12 kha an rak tlau rih hna lo. Izipt siangpahrang Pharaoh zong a cak tuk rih, cu lio ah Assyrians (Syria an si an ti bik), cun, Babylon (Iraq) le Persian pennak (Iran) zong cu an rak lianhngan saling si.
Jeremiah nih “Pharaoh lei he ikomh lo in, Babylon he tu ikomh ziar dingin Israel siangpahrang kha ruahnak a rak pek.” Izipt kuttang sinak ah ai nuam tuk cangmi siangpahrang fapa le pawl nih an cohlang duh lo. Jeconiah timi Jehoiachin cu siangpahrang a hung si ciammam, Jeremiah cu thong ah a thlak deih. Cu Israel fa sopaw siangpahrang Jehoiachin ruangah cun, Israel ram chung khuate tam lakte Babylon nih an rak hloh. Jerusalem Temple zong an rak hrawh dih i a chung thil mansung vialte an rak lakpiak dih hna.
Mah khan Israel miphun cu an rak tlau, an rak iṭhek dih i an phun 12 lakah phun 10 cu a tlau an rak tinak kha si. Kawlram chung i Israel miphun a rak phanmi hna lakah Abel hna kha cu ai kahpia dom. Judah biaknak zong a bia ti lo; a min phunphai hna ahcun David cu ai telh ve phot naan. A dang Jews hriim bak ai timi pawl an um. Mah hna pawl cu Mindon min chan khan an rak lut. Luh chin vima an itim nain Thipaw siangpahrang a hruh tuk ruangah tampi an rak lut duh lo, ti si.
Cuti Kawlram chung a rak peem duh Judah miphun tu cu Iraq ram Baghdad khualipi deuh in an rak si hna. Cu Baghdad khualipi Judah chawlet pawl cu India rampi chung an rak phan hmasa. Cun Kawlram zong cu an rak phan. Cu hna pawl hlan tukpi ah Kawlram a rak phanmi Judah miphun zong cu an rak um bal. Cu pa cu “the first known Jews in Burma” a si.
A min ah Solomon Gabirol a si. U Aung Zeya timi Alawngphaza siangpahrang kuttang i commander pakhat ralbawi a rak si (1752-60). Mirang kuluni chan hnu in Baghdad lei Jews pawl cu India khin Kawlram cu an rak phan hna. Kawlram chung an milu khi 2500-2700 tiang an rak phan bal. Mirang holh in cawnpiaknak anmah tein siangin bingte an rak ngei. Rangoon ah cun synagogue pakhat an rak ngei.
YGN i an sinakok cu nihin tiang a hmun. Baghdad lei in a rami Jews an si tikah, chawleh thiam lawngte an rak si hna―Lai mit cun mirum kan ti dih ko hna lai. Cu lakah a min a rak thang bikmi mirum cu David Sofaer te chungkhar an si. A tang i innpi hmanthlak ka langhtermi khi anmah innpi a rak si. Mah David te chung an rak rum ning cu anmah chan ah an rak phai hna. Nihin Kawlram chung i a mak bik timi lam (Windermier ti hrawnghrang, a zawn tak ciah cu ka van philh deuhvak) ahkhin (hlan ah ramlak deuh a rak si an ti), idinhnak inn mangtara an rak sak i mah cu ko cu Kawlram chungah a rak ropui bik an ti.
Cu Sofaer te chungkhar lam cu chim hau lo; Kawlram lawng ah si lo. Kawlram uknak ruang i ramdang an chuah tikah, US tehna ah minthang lawngte ah an vai ichuah. Hmanthlak chung i an company innpi khi nihin i Pansodan le Marchant Street (kungte lann) ai tonnak zawn innpi khi si.
Judah Ezekiel lam timi Rangoon ah a rak um rih. Nihin ni i Thein Phyu laan timi khi a si. Khika zawn zong khi Judah mirum pa Judah Ezekiel nih hmun a rak khuarnak hmun si i khi lam a thian zungzal khawhnak dingah, a thih hnu ca hmanh ah phaisa a rak chiah.
1948 hnu khan cu Judah Ezekiel lam cu Thein Phyu lam tiah Kue ho nih a min an rak leetmi khi a si. Kawlram chungah Judah miphun mirum taktak an rak um bantuk in Mirang cozah rianṭuan tbk lakah nun khuasak a rak niam deuhmi zong cu an rak um ve ko. Apartment building pakhat chungah an chungkhar ning bak i, an fapa le a nupi, an unau rual tbk he khuasa balmi (Laimi bantuk mu) hna an rak um ve ko.
Nain, Jews pawl cu Kawlram chung khua an rak sak lio ah, chawlet mirum, khuabawi ṭuan kho (Judah le Abraham Ezekiel te unau cu an phanhnak khuapi ah khuabawi ṭuan kho an rak si), cozah rian tlai, reng sang tlai deuh lawngte an rak si hna.
Nihin ni belte ah cun Jews miphun sit tak cu Kawlram chung ah cun an tlawm tuk cang. A sawm lawng in an si cang. YGN downtown lam 26-nak zawn um an biakinn zong khi, biakinn a rak zohkhenh zungzaltu chungkhar i an tupa nih atu a kilven. Cu pa zong cu Kawlram ah mirum ngaipi a si lo zongah mi sawh cu si ve lo.
Facebook cun Sammy Samuels timi khi hei zoh law, mah pa khi si. Business a tuahmi a tlawm bik pathum paoh cu a ngei lai. A makmi lawngte an si fawn lai. Atu ka van in ceihpimi hna lam le sang pawl khi Laimi nih kan banh khawh rih lomi downtown YGN lei deuh kong a si. Credit: Salai C Alexander