US cozah caah cun abiapi taktakmi asi i 2014 lio Russia nih
Russia Kongah US Thiamsang 3 CBS Nih An Komhnak Hna Hmurka
=======
Dadeep Singh hi international economics kongah Deputy Security adviser a si i, Putin zong nih “economic hrawhpiaktu” ti tiangin a huatmi pa a si. US cozah caah cun abiapi taktakmi asi i 2014 lio Russia nih Crimea a lak lio zongah khan Singh hi US Treasury Deparment ah a tuan lio a si. 2014 lio a hmuhtonmi nih Singh hi a bomhchanh ngai. Singh hi Duke ah economics in degree a la mi a si i, Harvard le MIT ah administration le business in master degrees a hmumi a si. Tutan i Russia cu sanctions tuahnak kong he ai pehtlaimi cauk zong amah nih a suaisammi an si, tiah theihmi a biapi taktak mi pa a si.
Private company pawl nih Russia an zaamtak cutmat hnu cun, Singh nih zeibantuk timhlamhnak dah a ngeih, ti hi Putin nih a zawndamh awh a theih hrim lo, ti a lang. North Korea le Cuba lawngah zuar lo mi Coca-Cola zong nih Russia ah a thilri zuar a ngol. McDonald nih a dawr 850 bak a phih fawn. Time zone 11 tiang a palmi Russia airline sinah Boeing le Airbus nih Spare Parts an kua duh ti lo.
Zarh 3 chung bakah company 400 renglo nih Russia an chuahtak, asiloah an company an khar top. Tutan i Russia ralkap pawl Ukraine ramri i an i tuk an vun i timh lio ahkhan Singh nih timhlamhnak a ngeihmi cu Biden sinah a langhter. Tutan Russia sanction hi cu a hmual a faaktuk te lai i, Putin le Russia economy hi an khuk a bilter khawh te theu hna lai, tiin a suaisammi a si. Kan hnung zarh ah khan Singh cu CBS News nih komhnak an ngeihmi kong Laica tein leh piak nan si, na rel thlu ahcun naichirlo tuk pin ah Russia dirhmun cu zeidah a lawh timi cu a hlan kan in na rak i fian bantuk cang asi lai.
Biaruahtu CBS nu hi a min ah Sharyn Alfonsi, Bialettu: Dadeep Singh (Singh), Sharyn Alfonsi: “Sanctions kan tuahmi hi hmual a ngei ngai ko” tiin vun chim awk na ngei el maw?” Singh: Russia bawi pawl nih vava an tumnak kong an chim na theih ko cu teh. Cun, pumpak i rumvennak biatak tein Putin nih a thawhter mi zoh tikah zeitluk in a ngan a fah cang, ti cu na theih ko lai.”
Sharyn Alfonsi: “Zeidah na chim duhmi cu a si?” Singh: “Lohtheihlo in runvennak heh tiah an buatsaih. An tangka an kilven cang. Bianabiaah, Russia chung a ummi paoh nih ramdang phaisa ramleng ah chuahter lo dingin a kham cang.”
Sharyn Alfonsi: “Cucu zeitin na hmuh ve ning a si?” Singh: “Hihi cu lohtheihlo thil an tong, ti a lang. Putin nih a ram economy hi i amahte lawng um dingin a mersan. A tu hi 1980 lio i Soviet dirhmun lei panh ai thok a si. Econmic donglokhur cawh ai tim. Cu dirhmun cu amah Putin i a duhthimnak a si i, sanction kan tuahmi a vun kan lehrulh ning zoh tikah, a mahtein um ai timh hi a lang.”
Sharyn Alfonsi: “Sanctions nan kan tuah cu ral thawhter nan duh bia a si, tiin Putin nih a timi hi a si tak maw?”
Singh: “Na theih bangin, i fimkhur cu kan hau .. biaka in an i phomhnak kongkau ko ah hin. Tu lio caan te hi American pawl fimhringtein kan um caan a si. Cu nakin a biapimi a um lo. Ka chim duhmi cu, hi kong hi Dictator pa nih a chiatchuah cuahmah lio mi sualnak ngeilomi mipi 44 million hna i an zalonnak he ai pehtlaimi thil a si. Cun, hi pa hi Ukraine ah ahomanh nih an duh lo.”
Ral a thawhnak in suimilam 72 chungah, SWIFT timi vawleicung pumpi bank payment system hmangin Russia chawva thazaang tamdeuh cu US le a hawilei nih a denpiak colh dih. Cun, Russia billionaiers a zaza in an ramdang bank accounts pawl an thahpiak hna, $700 million man a si mi tilawng, hei ti bantuk an ngeihchiah thilri pawl an tlaihpiak colh hna. Asinain, an denbik mi cu Central Bank of Russia hi a si. An kan phihkhar tikah kan hman te lai, tiah Russia nih US le a hawile nih US ah siseh, Europe le Asia ah an thuhnawhmi $300 billion cu an Central Bank ah lut kho lo in an phihpiak.
Sharyn Alfonsi: “Ukraine kah a tonmi ruangah Russia cungah sanction tuahmi kong hi zeiruangah dah fiangtein chim a um lo? Cucu lunghrinh hau hna a si hnga maw?” Singh: “Kan si khawh chungin sanction kongah fianternak kan tuah ko. Tutan phihkharnak hi Russia nih a tonmi phihkharnak vialte lakah a faakbik te lai, tiin tuantain kan langhter cang ko. Cun 2014 lio tein Russia cungah tuah si kho te sehlaw, tiin saduh kan thahmi zong a takin kan kalpi ko lai.”
Sharyn Alfonsi: “Putin nih a kan zum lo, asiloah zeiah a kan rel lo,’ tiin nai ruat maw?”
Singh: “Kanmah nakin chess cangh a thiamdeuh ah ai ruat kho men ko. A central bank pi cu a zoh ko khi langh ko cang khah. Cucaah, a economy pi cu awhtlaitu ngei lo in a tlu rup ko. Hi kongah timhlamhnak a ngeih cia lai ka zum lem lo.” Sharyn Alfonsi: “Hi sanction kongah US nan hawilei pawl khulrangtein an vun i telmi hi na khuaruah a har el maw?” Singh: “Cuhlan sanction nakin tutan cu an khul a rang deuh ngaingai tak ko. Na theih bangin, Lenin bia vun i hlan ko u sih law, kum a sawm in a rau mi thil kha chun hlen le zanhlan ah a hung tlung taktak ko. Switzerland hmanh nih kum 100 chung i cawlcanglo tein a ummi kha tutan ah cun vekvak a vun ti ko cu ta.”
Sharyn Alfonsi: “Tutan thil sining ka conh ve tikah, a tu i Russia a economy dirhmun hi Ukraine a kah hlan i a dirhmun he tahchunh ah cun a letkhat in a zor manh in ka thei. Russia mipi an temtuarnak hi kan i lunghmuihpi ruam lo. Hihi cu Putin ral (Putin’s war) a si. Hi pawl hi Putin cung an tuahmi phihkharnak an si. Hi vialte harsatnak hi Russia mipi cungah Putin nih a khinmi harsatnak lawngte an si.”
Singh: Cu thilrit cu nifatin ai chap chinchin. Kan hnungin khan Australia zong nih Russia bank phih ding cazin 11 bak a chap. Japan nih Russia officials 15 a phih ve hna. Brookings Institution nih a chim ningah, Putin telhin Russia pumpak minung 2,500 cungah ram 30 lenglo nih phihkharnak an tuah cang, ti a si. Sharyn Alfonsi: “Hi bantuk phihkharnak hi cuhlan ah a um bal hraw lo. Putin hi tungkar ah ai tenh cang i chuahnak lam a ngei ti lo, tiin na ruat el maw? A caah dornak hmun a um ti lo, tiin na ruat maw?”
Singh: “Diplomacy timi hi zeitik hmanh ah a thi thai taktak bal lo. Thlantlang kan dirnak hmun in kir thannak lam a um zungzal ko. Asinain, Dictators pawl nih cun thatlonak an tuahmi ruangah an intuar cu a hau ko. Mi kong kan hlathlai tikah phung pahnih kan i hman zungzal: sualphawtnak le dantatnak an si. Cun diplomacy zongin kar kan hlang. Cucu kan i hman peng ko rih. Russia ah hmunhma a khuarmi phaisa lei official pawl le American kar ah pehtlaihnak a um peng ko, tiah official pakhat nih an kan chimh. Asinain, cu pehtlaihnak cu ral a thawh a nihnih hnu ah a cat.”
Singh: “Putin thluak chungah vung luh khawh a si lo cu ta – anih cu uktu thalo tak a si. Si bak seh, tiah kan i tinhmi cu, tutan kan karhlannak hi Putin caah zatlaknak siseh, ti hi a si. A donghnak ah cun a si hrimhrim te ko lai. Sharyn Alfonsi: “Nihin a cangmi zatlaknak cu zeituak dah a si?” Singh: “A nawlngeihnak (power) vun thawnter ai timhmi siseh, cun midang a iap khawhnak a thazaang vun thawnter ai timhmi vialte cu cikcekcek in a thazaang kan derter khawh cang. Nawlngeihnak (power) hi uktu thalo hna nih an i hman dingmi thil a si lo.”
Sharyn Alfonsi: “Zeibantuk hmunhma tiang dah nan tuah khawh?” Singh: “Hmunhma kong hi biapibik a si theng lo. Nihin kan chan ahcun, ngawlngeihnak (Power) hi economic thazaang, techonology lei thanchonak, le na tuanbia he ai pehtlai deuhmi a si. Cun, ideas, pahran le lungthin tha hna na ngei kho maw? timi he zong ai pehtlai fawn.” Sharyn Alfonsi: “Nan i chiahretmi targets teh a tang rih el maw?”
Singh: “Phihkharnak (sanction) hi kaudeuh in kan tuah khawh. Dairet kan chanhmi, phihkharnak kan tuahmi vialte hi target dangdang ah kan hman te rih hna lai. Ka dangdang ah kan vun hman chap te rih ko hna lai.” Sharyn Alfonsi: “Bank tamdeuh maw nan target an si lai?” Singh: “Si. Kan tongh rih lo mi Bank tamdeuh, ka dangdang zong tamdeuh in den an si ko rih lai.” Sharyn Alfonsi: “Zeibantuk theng khi dah?” Singh: “Russia economy a thazaang thawnnakbik pawl hi an si te lai. Cu hna lakah cun zinan le gas hi an si khun te lai. Cun a dang tete zong an um ko rih. A dikdiar in cun kan chim hna lai lo. Zeiset an si cu Putin nih a theih cang ko lai dah.”
Russia nih China sinah chawva bomhnak an halnak kong, US officials nih an chim. Friday ah khan, Biden nih China President Xi cu phone in nazi 2 chung a chonh. Cukong cu CBS nih Singh cu an hal tikah! Singh: “Tutan i Russia nih Ukraine lak a timhmi kongah Russia lei tangin bomhnak pekmi paoh cu Russia nih a cung i phihkharnak kan tuahmi vun hrial kho dingin va bomhchanh bantuk khi a si. Cu kong cu China sinah fiangin kan chim cang. Cu bantuk i Russia a bawm a chanmi hna an cungah lehrulh chimhhrinnak thaloin kan tuah lai, timi kong zong kan chimh.”
Sharyn Alfonsi: “Zeibantuk lehrulh chimhrinnak dah? Phihkharnak maw?” Singh: “Hi kong cu pumpak thil a si.”
Sharyn Alfonsi: “Putin cung i phihkharnak nan tuahmi nan vun lakpiak than khawhnak dingah Putin nih zeidah a tuah hmasabik awk a si?” Singh: “Cu kong cu a nehsa kan lam kho rih lo. A hmasabik ah, Ukraine mipi cung i zaangfahnak um lo bakin kahdohnak le thahnawnnak a tuahmi hi a ngol hmasa hrimhrim a hau. Cu karhlannak cu Putin nih a tuah naisai rih lo.”
Russia economics cung i phihkharnak kan tuahmi kan thialpiak (lift) than nak dingah cun Putin nihhin hi ral hi a donghter i Ukraine tu ti lo dingin lungtlinnak a ngeih a hau, tiah Secretary of State Antony Blinken nih National Public Radio ah a chim. Daleep Singh: “Economy hrawh duh ah thil le fung an chaanmi cowboys kan si tung lo. Hi kan ram ah hin kum za tampi caan la in kan ralkap phung le phai remh le ser kan rian. Cu caan hna lakah cun, kan ram economy sersiamnak caan kan telhchih ve. Biachahnak pakhat kan tuahmi cu, phihkharnak hmual nih hin nai tinhmi (thatlonak) cungah fahnak pe kho seh, ti hi a si.
Sharyn Alfonsi: “Phihkharnak tham hi cu ralkap uknak doh kong he ai pehtlai, cu lawng cu ai tinhmi a si, tiin khua a ruatmi mipi tampi an um.” Daleep Singh: “Cu kong cu Russia mipi cungah ai khing. Kan i tinhmi taktak cu, Putin tuahsernak thalo hi tuanbia chungah cinkhen siseh, ti hi a si. Cucu kan kut ah a ummi a si. Cu vial a si ko.”
Produced by Guy Campanile. Associate producer, Clare Hymes. Broadcast associate, Elizabeth Germino. Edited by Peter M. Berman.
David Shaeffer hi Cogent Communications ah CEO a si. Hi Company hi Russia telhchih in ram 170 ah thawng taktak in Internet service a tuahtu a si. Washington ah hram a bunh i, vawlei pumpi huapin internet cawlcanghnak vialte a cuantu an si. Russia cozah he ai pehtlai mi a service zong cu Cogent company nih a ngol. CBS nih an komhnak tawi.
Sharyn Alfonsi: “Russia i business tuahnak nih hin Russia thatlonak he ai tlak maw?”
David Shaeffer: “Tutiang ko rih ah cun, No a ti” Dave: “Russia company pawl sin i kan pekmi kan service hi an ngantuk caah, thatlonak hna ah an hman sual lai, ti kan phang.” Sharyn Alfonsi: “Cyber-attack, he ti bantuk khi um maw?” Dave: “Si. Cu te cu a pakhatnak bik i ralrinmi a si.” Sharyn Alfonsi: “Nan lungre an theihtertu Intellience asiloah hnursuannak hna nan hmutong cang el maw?” Dave: “Tu le tu doh kan tong. Ram pakhat aiawhtu palai pawl le GRU zong nih khuacaan ah cun an kan doh. Hinak ngan in cyber-attack hna kan tong sual lai, ti lawng kan phang ko.”
GRU hi Russia ralkap nih ai ngeihmi intelligence phu pakhat a si. Computer attack ai hmanthlak bakmi an si. Russia cung i kan internet service kan phihmi nih hin kan company hi 1% hrawng lawng a kan sunghter lai caah ($10 million), a poi ah kan chia hrimhrim lo, tiah Dave nih a chim. Dave Schaeffer: “Tlaihkhih a tong khomi kan minung pakhat te hmanh Russia ah an um hraw lo. Ukraine i Kharkov lei belte ah kan thilri an um pah len. Cu kan thilri pawl cu offline kan tuah dih cang. Cu hmunhma cu Russia nih an laak cang. Cucaah, kan thilri pawl cu mithi bantukin a dihlakin kan phih (off) dih hna. Russia nih kan thilri an i lak sual zong le, a ningpi in a langtlang in kan phih (off) dih hna a hau. Cu tikah an caah zeihmanh a thahnem ti lai lo.”
Cu ti i company a zaza in Russia an chuahtak mi cu, Friday ah khan Central Bank of Russia nih ai thawh ve le, “Thlennak tuah kan duh caah a chuakmi an si,” tiin a ti deih ko. “Phihkharnak an kan tuahmi nih hin kan ram economy hi ceilak in a den. Cucaah mipa nan caah a fawi lai lo. Thilman a kai lai, rianlo dirhmun a zualhma lai,” tiah tuandeuh ah khan Putin nih a mipi sinah a chim.
Richard Nephew hi American nuclear weapons and sanctions expert asi i uktu thalo pawl an lungput hi fiangtein a hngalh. Obama chan ah khan Iran cung phihkharnak an tuah lio ah Richard hi ai tel ve. Kan hnung thla in khan State Department a chuahtak. Putin bantuk uktu thalo cung i phihkharnak tuah hi ralrin (risk) hau ngai cu a si, tiah Richard nih a chim. Cucu CBS nih an komhnak tawi ka vun tial chih. Richard Nephew: “Kan i tinhmi cu, Putin nih a policy vun thlen hau tiangin faak taktak in vun behchih hi a si.” Sharyn Alfonsi: “Cu bantuk nehbenhnak nih cun thatlonak a chuahpi kho te sual hnga maw?” Richard: “Chuahpi kho ve e.”
Richard Nephew: Kan hnunglei zarh hrawnghrang ah khan nuclear ralkap hman ding kong hna Russia nih a ceih len. Tutan i economy raltuknak kong siseh, cun zeitindah lehrulhnak kan tuah ve lai, timi kong an i ceih hna. A tu hi cu economic raltuknak a laifang an phak lio te a si. Ramdang nih an kan doh, tiin an i ruah citcet ah cun, cu khuaruahnak cu tihnung ngaimi a si.” Sharyn Alfonsi: “Hihi a nemnakin kar nan hlan a si maw?” Richard: “Hi kongah kutltaih cauk na ngei taktak kho lai lo. “Mah tiang lawng hin siseh, khi tiang taitai cu ai ning lai lo. Hi lam hi panh u, khi lam cu si hlahseh” hei ti bantukin phung le lam a um lo.”
Sharyn Alfonsi: “Russia nih teh tuarkhawhnak thazaang ai ngeih kho lai maw?” Richard: “Phihkharnak (sanction) hmangin midang va tei cu caan a la ngai tawn. Anmah bantukin phihkhar a tong ve mi Venezuela, Iran hei ti bantuk ramdang pawl he zong tangti kho an si ve ko. Cun China he an i pehtlaihnak zong biataktein vun siamremh than hna sehlaw theih lo. Cun, a tu i biachahnak a tuah rih lo mi ram pawl hi teh Russia lei tan hi an duh taktak ko maw, asiloah mah pumpaak thatnak lawng a duhmi dah an si?” Credit: Chelsea Bawi