Salai Ceu Bik Thawng: 𝗖𝗵𝗶𝗻 𝗠𝗶𝗽𝗵𝘂𝗻 𝗡𝗶 𝗮 𝗠𝘂𝗿𝘂 𝗸𝗮𝗻 𝗣𝗲𝗺𝗵 𝗠𝗮𝘄?

𝗖𝗵𝗶𝗻 𝗠𝗶𝗽𝗵𝘂𝗻 𝗡𝗶 𝗮 𝗠𝘂𝗿𝘂 𝗸𝗮𝗻 𝗣𝗲𝗺𝗵 𝗠𝗮𝘄?(𝑇𝑢𝑐ℎ𝑢𝑛 𝐽𝑀𝐵𝐶 𝑀𝑖𝑛𝑜 𝑝𝑢𝑚ℎ𝑛𝑎𝑘 𝑎ℎ 𝑘𝑎 𝑐ℎ𝑖𝑚𝑚𝑖 𝑎 𝑠𝑖 𝑛𝑎𝑖𝑛 𝑙𝑖𝑛𝑒 𝑎 𝑡ℎ𝑎𝑡 𝑠𝑒𝑡 𝑙𝑜 𝑐𝑎𝑎ℎ 𝑐𝑎 𝑖𝑛 𝑘𝑎 𝑡𝑖𝑎𝑙.)
=========
𝘾𝙝𝙞𝙣 𝙈𝙞𝙥𝙝𝙪𝙣 𝙉𝙞 𝙝𝙞 𝙈𝙞𝙧𝙖𝙣𝙜 𝙠𝙪𝙩 𝙞𝙣 𝙠𝙖𝙣 𝙡𝙪𝙖𝙩 𝙣𝙞 𝙖𝙨𝙞 𝙢𝙖𝙬? Asi lo. Mirang kut cun kum 1948 January 4 ah zalonnak (independence) kan lak cang. Miphun Ni tiah kan ulhmi Falam khua Civuipi cu February 20 ah tuah a si. Luatnak kan lak hnu ni 47 hnu ah tuahmi a si. Khatlei ah kum 1940 February 20 ah Kanpetlet ah mipi thongrenglo nih Mirang an rak dohnak tibantuk kha an chimchih i cucu asi ve ko nain khipawl khi cu a pehpar a si. Independence lawmhnak puai cu Falam ah culio President Sao Shwe Thaik nih a rak tuahpi ve taktak hna. Asinain cucu February (19), 1948 kum ah a si. February ni (20) hi cu adang te a si ko.

𝑹𝒂𝒎-𝒖𝒌𝒃𝒂𝒘𝒊 𝒑𝒉𝒖𝒏𝒈 (𝒄𝒉𝒊𝒆𝒇𝒕𝒂𝒊𝒏𝒔𝒉𝒊𝒑/𝒇𝒆𝒖𝒅𝒂𝒍𝒊𝒔𝒎) 𝒉𝒓𝒂𝒘𝒉 𝒊𝒏 𝑫𝒆𝒎𝒐𝒄𝒓𝒂𝒄𝒚 𝒛𝒂𝒖𝒌𝒑𝒉𝒖𝒏𝒈 𝒕𝒉𝒊𝒎 𝑵𝑰 𝒂 𝒔𝒊 𝒎𝒂𝒘? Asi ko nain asi thlu lo. Hitin asi. Kum1947 September 24 ah fehtermi Rampi Phunghrampi ningin Parliament(Hluttaw) cu dot hnih in a um—tangdot cu Chamber of Deputies (Pyithu Hluttaw) ti asi i cungdot cu Chamber of Nationalities (Lumyosuh Hluttaw) ti asi. 2008 Phunghrampi bantuk hi a si ko. Tangdot cu mipi/milurel zulh in MP hmun pek a si lai i cungdot cu ramthen/miphun hoih in thim a si lai – Shan hmun 25, Kachin 12, Kayah 3, Karen 24, Chin – 8 tiin. Cuticun Chin ramthen (culio Chin Special Division) caah Pyithu Hluttaw ah MP thutdan 5, Lumyosuh Hluttaw caah hmun 8 kan rak ngei – dihlak MP hmun (13).

Cu tikah Shan le Karenni nih an timi cu “kannih ramthen ahcun Pyithu hi mipi nih direct in vote in thim hna sehlaw cungdot(Lumyosuh Hluttaw) tucu ram-uk(Sawbua/Saopha) pawl kan kai lai (thimnak um loin) tiah an ti. Cu zong cu Mirang(UK)ram bantuk ti khawh a si ko. UK ram ah cungdot(House of Lord) cu mipi nih thimmi an si lo—Siangpahrang nih thimmi an si, atu tiang asi ko. India le France tepawl zong cungdot Hlutttaw hicu mipi nih direct thim lomi an telh ve ko hna. Democracy a si lo ti awk tha thlu lo kan ti lai cu.

Cutikah Chin ramthen kha “nannih teh cungdot(Lumyosuh Hluttaw) cu mipi nih maw an thim lai ram-ukbawi pawl nih dah nan ihaak lai?” ti kha biahalnak a hung chuak (theih awk cu Panglong minthutu Shan, Kachin le Chin upa pawl kha Ram-ukbawi, Sawbua, Duwa pawl deuh an rak si hna). Cucu ceih dingin Inquiry Committee cu February 4 ah ser a si. Cuticun cu kong cu Falam civui ahcun ceih a hung si. Hi zawn ah chim duhmi cu Falam civui i ceihmi hi agenda taktak kha a si. Asinain mipi nih ceih tikah ram-ukbawi pennak hi dihter lawlaw siseh ti a si caah cucu September thla ah Parliament ah chuahpi a si.

Chim duhmi cu Falam civui hi democracy nan duh maw ti rumro a si lo. Ramuk-bawi uknak maw nan duh deuh democracy dah(either or) ti rumro zong a si thlu lem lo. Democracy cu ram-ukbawi uknak phung he cun ai kalh hme cu kan ti men lai. Asi thlun fawn lo. Shan le Karenni zong kha caan zeimawzat an rak cawh ko. Atu democracy ram timi Mirang(UK), Japan, Malaysia tepawl zong an uknakphung hlun (siangpahrang uknak) kha an hlaw dih lo i democracy he an cawh ko. Cucu Constitutional Monarchy asiloah Democratic Monarchy ti asi (Siangpahrang uknak le Ram-ukbawi phung hi a kalning system aa khat ko).

A taktak ahcun Democracy hi cu Falam civui hlan Panglong Hnatlaknak (1947) ah fehter ciami a s. hnatlaknak 7nak ah hren ciami a si. Cun Committee of Inquiry zongah siseh, Phunghrampi(1947) zongah siseh Chin kan pale nih chuahpi ciami a si ko. Cun Falam peng hna ahcun Mirang chan hlan Tlaisun chan ah democracy phungin an rak i thim/uk cang. Chim duhmi cu, Falam civui ah Chin mipi nih democracy kan ithim (ahram kan thlak) tinak si lem lo, kan duhnak kan langhter thanmi khi a si.

Cu ti tikah ram-ukbawi uknakphung (chieftainship/feudalism) cu phung tha cu si bak hlah e. Thlen a haumi cu a si. Asinain, vawleicung miphun kip nih hi phung hi an rak hman ciomi si ko. Ram-ukbawi chan in a sang deuhmi dot a phan khomi nih Siangpahrang uknak tiang an rak phan. Kawl, Mon le Rakhine tepawl. Kannih Chin, Kachin tepawl cu kan rak phan manh lo. Cucaah, miphun pakhat kan si ko nain holh khat, nunphung pakhat, hmelchunh pakhat kan ngeih khawh lonak a si.

Chim duhmi cu uknak phung hlun kaltak ni kha miphun ni ah fakpi in thlir a tlak lo. A taktak ahcun kan sunhsak ding hmanh a si. Kawl he ramkhat kan si hlan tlangcungmi cu Shan nih Sawbua uknak, Kachin nih Duwa, Kayah nih Saopha, Karen nih Sawke, Chin nih Ram-uk, Mon le Rakhine nih anmah le siangpahrang tiin mah tein a rak i-ukmi kan si ti kha atuhnu in kan aupi le kan sunhsakmi asi. Ram-uk phung kha zeitluk a chiat zongah miphun tling kan sinak limhaang pakhat asi ve caah hnawmbawm ah paih ding si lo.

𝗠𝗶𝗽𝗵𝘂𝗻 𝗡𝗶 𝗮 𝗠𝘂𝗿𝘂 𝘁𝗮𝗸𝘁𝗮𝗸– 𝗣𝗮𝗵𝗻𝗶𝗵 (1)𝑴𝒂𝒉𝒕𝒆-𝒌𝒉𝒖𝒂𝒌𝒉𝒂𝒏𝒏𝒂𝒌(𝑺𝒆𝒍𝒇-𝑫𝒆𝒕𝒆𝒓𝒎𝒊𝒏𝒂𝒕𝒊𝒐𝒏) 𝒏𝒖𝒏𝒕𝒆𝒓 𝑵𝑰 𝒂𝒔𝒊. Falam civui ah Chin pengtlang tling in kan miphun caah kan duhmi ramkhel uknak phung (political system) kha zalong tein kan ithim caah cu mahte-duhthimnak nawl cu ramkhel ah a sang bikmi mahte-khuakhannak (Self-Determination) cu a si. Cucu a muru taktak cu a si. Cucu Panglong Hnatlaknak i a 7nak kha a si. Mirang chan kum 60 kuakap chungah cubantuk nawl cu chuh kan rak tong. Cuhnu ah atu Kawl cozah nih kum 70 renglo a kan chuh hoi. Hi cankarlak (Mirang kut in Kawl kut i ai thial lio) liote hi mahte-khuakhannak kan kut ah chikkhatte a rak kir than can a si.

Ataktak ahcun Chin miphun nih kan herh bikmi hi democracy zong a si lo, federal zong a si lo, mahte-khuakhannak (self-determination) hi a si. Cheukhat nih federal cu self-determination a si lo maw kan ti lai. Asi ko nain a niam bikmi self-determination a si.

Self-determination kan ti tikah phun thum a um: independence timi ram pakhat in dirnak nawl timi le confederation timi hri dor tein ifun timi phung, atu Wah (UWSA) bantuk kan ti lai cu, le federation timi a tawkfang mahte-uknak ngeih timi hna hi an si. Ramkhel in chim ahcun federal timi hi a niam bik a si. Cucaah tlangcungmi cheukhat hna cu atu ah federal zong an chim duh tuk ti lo i Rakhine(AA) tehna cu independence ngah lo hmanh ah confederation tal tiah an au cang hi a si.

(2) 𝘾𝙝𝙞𝙣 𝙈𝙞𝙥𝙝𝙪𝙣 𝙇𝙪𝙣𝙜𝙧𝙪𝙖𝙡𝙣𝙖𝙠 𝘼 𝙎𝙖𝙣𝙗𝙞𝙠 𝙉𝙄 𝙖 𝙨𝙞. Falam civuipi hi a voi 1nak Chin Miphun Civui(Chin National Conference) tiah kan timi a si. Aruang cu atu Chinram kan phanh hnu kum 600 renglo hnu ah avoi 1nak pengtlang upa tling in kan itonnak le miphun kong ceihnak NI a si.

AD 900 in 1300 karlak Kalay-Kabaw ah Chinmi kan rak um lioah zeitluk tiang ramkhel kan rak ceihkhanti kan thei lo.
Chin miphun tlin dih timi lam tucu Chinwin tiva kam I kan rak um lio AD 600 in 900 kuakap hrawng lawng kha a si hnga. Aruang cu Asho tepawl hi Kalay-Kabaw ah an rak kan zul ti lo i thlanglei ah an rak lan cang. Mirang ral kan doh lioah Falam, Hakha le Tedim peng bawi pawl cu tonbiaruahnak an rak ngei ko nain thlanglei Laitlang upa pawl an rak itel lo. Falam civui ahcun Paletwa tiangin an itel.

Cucaah kum 600 hnu ah Falam civui hi Chin miphun tling bikin kan iton NI a si. A voi 2nak Chin Miphunpi Civui (CNC) cu kum 2013 ah Halkha khualipi ah kan rak tuah. Cucaah cu lungrualnak cu miphun ni ah chiah a phu hrimhrim.

𝐁𝐢𝐚𝐭𝐥𝐚𝐧𝐠𝐤𝐚𝐰𝐦; Chin Miphun Ni, Falam civuipi kha Mirang sal in kan luatka te a si tikah zeimawzat cu a Mirang uknak le luatnak rim a nam ko. A tuanbia pehtlaihnak zeimawzat a ngei ve ko. Cun, cu NI cu ram-ukbawi pawl an pennak a dongh ni a si ve tak ko. Cun, Chin mipi nih democracy kan duhnak kan langhter thannak NI zong a si ko. Pehtlaihnak cu a tawkfang an nei dih ko.

Asinain, ka hun chim duhmi cu, cuvialte nakin Chin ramkhel caah a thin-lung (essence) taktak a simi cu miphun mahte-khuakhannak lai kan rel NI a simi le miphun lungrualnak hmanthlak(symbol) a simi hi a si. Cucu Chin miphun nih nihin ah kan herh deuhmi zong a si. Cucu chimrel tuk a si lo i acung deuh thil pawl kha kan chimrel a tamdeuh tawn tikah ka siarem lo bia a si. Kaa lawm. Credit: Salai Ceu BiK Thawng