Israel mipi hna cu ramleng in siseh, ramchung in siseh

ISRAEL RAM DOHTHLENNAK
========
A zalongmi ram i an um khawhnak lai, Israel mipi hna cu ramleng in siseh, ramchung in siseh, tukdohnak voi tampi an rak tong ti cu a hngalo bikmi hmanh nih a thluamthlam cun nan theih ṭheu lai ti ka zumh. A hmasain, Israel miphun le an ram tuanbia tawi ka ṭial ta lai.

Afawinak in chimko usih law, Israel ram cu vawlei laifang nichuah lei (Middle East), Mediterranean Rili kamah a ummi ram hmete asi. A innpa ram hna cu; Egypt, Jordan, Lebanon le Syria an si. Minung 9 million nak tamdeuh an um i, Judah miphun an si ngawt tikhawh asi. Biaknak lei ahcun, Jew, Muslim le Krihfa tiin an i cawh ṭhup hna.

Baibul ningin kan chim ahcun, Israel rammi hna cu Abraham fale; Isak le Ishmael hna hrinsor an si. Isak hrinsor pawl a tamdeuh cu Judaism biaknak a biami an si i, Ishmael hrinsor hna cu Islam biaknak a biami an sive. Isak fapa hniang, Jacob kha Israel tiin a min thlen asi hnuah “Israel” timi biafang zong miphun le ram minah hman ahung si.

BC 931 hrawngah Pennak pahnih; Israel pennak le Judah Pennak tiin an i ṭhen. Solomon siangpahrang nih pennak an i cheu hlan, BC 1000 hrawngah Jerusalem Biakinn pi hi sa selaw adawh. Assuria nih Israel Pennak (Chaklei Pennak) kha BC 722 hrawngah an hrawh ti asi. Cupinah, BC 568 hrawngah Babulon nih Jerusalem kha an laak i, Solomon Biakinnpi zong an rak hrawh. Biakinn pahnihnak an sak ṭhan kha BC 516 ah asi ti asi. Culawng asi rihlo, nihin i Israel ram kan ti lengmang mi hi Persia, Greek, Rom, Arab, Fatimid, Crusader, Egypt, Mameluke, Islamist le adangdang hna nih an rak uk cang.

Middle East ram (Arab ram) pawl hi kum 1517 in 1917 tiang (kum 400 chung) Ottoman Empire nih arak uk hna i, mah cu chungah nihin i Israel ram kan timi zong aa telve. Ralpi pakhatnak ah Ottoman Empire cu a sunglei kapah aa tel caah, a ram ukmi vialte kha kum 1918 ah Great Britain nih a chuhdih i, ramri ser ṭhannak zong athar in tuah ahung si. Israel, Palestine le Jordan ramthum kha a fonh hna i, Palestine ram tiin min aput ter. Cucu, kum 1922 ah League of Nations nih feh ternak an tuah. Asinain, Arab ram a tamdeuh hna nih Israel aa telve kha an duh hrim² lo i, biatak tein nihin ni tiang an dohpeng rih.

Zeiti le zeitin dek harnak le hnahnawhnak a phun² kha an tei i, ralpi pahnihnak ahung dih tlawmpal, 1948 kumah Israel ram cu Palestine ram in aluatmi ramah ai chuahko cang. Israel ram nih luatnak ahmuhnak kongah hrelhlo bakin chim ahau tawnmi cu, “Zionism Cawlcanghnak” (Zionism Movement) hi asi. Kum zabu 20 aa thokka tekhan ram dang² i a ummi Judah pawl nih ramkhelnak le biaknak lei he pehtlai-in aṭhawng ngaimi cawlcanghnak “Zionism” kha an rak kalpi. Zionist pawl nih an i tinh bikmi cu, Palestine ramchungah Judah ram abingte i dirh kha asi. Mahhi Movement ruangah ram dang² i khua asami Judah mi hna cu Palestine ramah an hawng peem thluahmah hna.

Kum 1882 in 1903 chungah Judah mi Palestine ramah arak peemmi hna hi 35000 an si ti asi. Culawng asi rihlo, kum 1904 in 1914, kum hra chungah arak peemmi 40000 an si ṭhan. Hi nih hin Israel ram dirhnak le Independence an hmuhnak kha rianrang tukin abomh ti usilaw kan palh hrim² lailo. Atu caan tiang in, ram tampi chung i a um mi minung, Judah miphun ah aa ruat i, peem aduhmi hna cu Israel Cozah nih lam kaupi a hawnpiak hna i, lungsi tein Israel rammi ah aser zungzal rih hna. Israel mi hna cawlcangh ning hi zohchunh awktlaakah nang na ruak dek maw? Vanchiat bia maw asi hnga zeidek, a luatmi ram an si hnu zongah nihin ni tiang an ram caah ral an do pengko rih. An innpa ram asimi hna; Egypt ram he Gaza Strip kongah siseh, Syria ram he Golan Heights kongah siseh, cun Jordan ram he West Bank kongah siseh, tukdohnak le buainak a um camci ko rih. Asau pah cang. Ka tlangtaar ka luut manh tuklo nain kha vial khan siphawt rih seh. Dothlennak caah Israel rammi hna nih ral an tuknak kong in kan pehṭhan telai.

ISRAEL RAM DOHTHLENNAK; Israel miphun cu Pathian nih a thimmi miphun tiin Krihfami (Baibul a zummi) hna nih pom asi. Huatu, dohtu le ral tampi an ngeihnak zong Pathian thimmi Miphun an si ruangah sidawh asi. Miphun tampi lakah Israel miphun a thimtu hna Pathian hi “A hnahchuakmi Pathian, A iing a chiami Pathian” asi kha atu le atu aa langhter lengmang. Nan Pathian hi, “Phuhlam a hmangmi Pathian, khangh a hmangmi Pathian, nulepa leiba kha fale chamter a hmangmi Pathian ka si” ti zongin Amah le Amah kha ai chal rih. Israel miphun nih le chimhngailo cemmi le lungṭhawng bikmi miphun an rak si ve tikah, an Pathian he hmunkhatah sau an kalṭi kho tawn lo.

An Pathian nih tuahding le tuahloding ti i nawl a peekmi hna kha zul loin, lam dangah an pialtaak tawn. Biaknak dang hna an va bia thulh i, an ka lawngin (an veelhle in) Pathian an thangṭhat. Hibantuk caanah an Pathian nih aa tlak ati ningin nun chimhnak le cawnpiaknak a peek lengmang tawn hna. A zeimaw caanah neemdeuh tein a chimh, a cawnpiak hna i, a zeimaw caan ahcun inkhawhlo deng tiangin, faaktukin a chimhhrin tawn hna. Biakam Hlun Baibul lebang cu Pathian nih Israel mi hna a cawnpiaknak kong le a chimhhrinnak kong deuh lawng te asi ti usihlaw kan palh lem lailo.

Kamkhat lei asiloah, Kil (Corner) dangin kan zoh asi ahcun, thimmi Israel miphun hna hi Thimtu Pathian nih miphun dang tei khawhlo ding le uk khawhlo ding tiangin ṭhawnter aduh hna caah asi tikhawh asi. An ṭhawnlo ahcun, a ṭhawng tukmi sehtan le a minung pawl an teikho hna lailo. An fimlo ahcun, a zirtiang tukmi sualnak an dohkho lailo. An thiamlo ahcun, a thiam-sangtuk cangmi vawlei an teikho lailo ti aphaan caah Pathian nih a phun² in nun a cawnter hna. Training a peek hna. Fim a chimh hna.

Ral dohning le ral lak ah i runvenning zong a chimhchih rih hna. Mahhi ruangah teh asiko lai, hitluk ram hmete le mitlawmte hi Arab ram 5/6 hna nih voikhatloah maan viar in phomh an timh tawn nain, nihin ni tiang an tei khawhlonak hi! Israelmi hna nih dohthlennak caah hlanliopi in ral an rak doh lengmang ti cu nan theih dih cangko i, kan pehsauh ti lailo. Zalonnak (Independence) an hmuh hnu hmanhah voi zeizat remruam dah ral an rak doh tikha a tawinak tein a tangleiah ṭial ka van i zuam lai.

1. Suez Buainak: Israel ram nih kum 1948 ah mahte uknak/zalonnak ahmuh bak in Suez Buainak hi aa thok colh i, 1956 (kum tiang i tukdohnak a um. Egypt President Gamal Abdel Nasser nih Rili Sen (Red Sea) le Mediterranean Rili apehtu tilawng kalnak, Suez Canal hi Egypt ta asi tiin Israel kut in achuh. Cu cu, British le French bomhnak thawngin Israel nih Egypt cu atuk i, Suez Canal zong a laak ṭhan.

2. Ni-ruk Chung Raltuknak: 1967 kumah Israel nih Egypt, Jordan le Syria kha ruahlopiin (lakhruakin) ni-ruk chung atuk hna. Acung i ka ṭialmi ramthum chung i a ummi; Gaza Strip, Sinai Peninsula, West Bank le Gola Heights cu Israel nih alaak ṭhan. (Mahhi hmun hna hi Israelmi hna nih an pipu chanlio tekhan an ram ah an ruahmi asi).

3. Yom Kippur Raltuknak: Israel nih ramri ah centary cawng i achiahmi ralkap pawl kha ṭhio viar dingin Egypt le Syria nih 1973 kum, Yom Kippur nithiang niah vanlawng in akah hna. Zarh hnih chung raltuknak faak ngaiin achuak. Asinain, UN tlangtlaaknak thawngin kahdohnak ngol asi. Kum 1981 ah Golan Heights cu Israel ramah khumh asinain, Syria rammi hna cu nihin ni tiang an lung atling kho rihlo.

4. Lebanon he i Dohnak: 1982 kumah Israel nih Lebanon a luhhnawh tikah, cucu PLO (Palestine Liberation Organization) nih an duhlo i, biatak tein kahdohnak achuak ṭhan.

5. Voi-khatnak Palestine he Buainak: Israel ram nih a ukmi; Gaza le West Bank chung i a ummi Palestine hna nih mahhi buainak hi an chuahter ti asi. Hi buainak ruangah kaphnih in a thimi za renglopi an si ti asi. Oslo Peace Accords nih remdaihnak a tuahpiak hna.

6. Voi-hnihnak Palestine he Buainak: Kum 2000 lio hrawng tekhan Suicide Bomb (pumpeek bom) hmangin Palestine hna nih Israel pawl kha an thah lengmang hna. Kum 2/3 renglo buainak a um hnuah, Israel cozah nih Gaza Strip i Judahmi khuasaknak hmun khan 2005 kumah an ralkap pawl an laak ṭhan hna i, daihnak a hung um.

caption id=”attachment_31958″ align=”alignnone” width=”300″] (January 21, 2016) — Air crew at Hmeymim Air Base near Latakia, Syria. (Ministry of Defence of the Russian Federation photo)/captio

7. Voi-hnihnak Lebanon he Tukdohnak: Hezbollah hi Shiite Muslim pawl nih Lebanon ram chung i dirhmi hriamtlai bu an si. Hi hna pawl he kum 2006 ah thla zeimawzat chung kahdohnak a um hnuah, UN nih remdaihnak a tuahpiak hoi hna.

8. Hamas he Tukdohnak: Sunni Muslim pawl nih hriamtlai phu an dirhmi; Hamas pawl he zong Israel ralkap cu atu le atu an i kap lengmang ko rih. Kahdohnak hi kum 2006 khan aa thok cang i, faak ngai i an i kah kum cu 2008, 2012 le 2014 ah khan asi.

A tawinak in ka ṭial caah a tlamtlinlonak le lungfian harnak zong a umko lai. Asau pah cang, kha vial khan si rih seh! Term hmasa i Israel Prime Minister arak ṭuanmi; Benjamin Natanyahu bia hi ka van in hromh ta hna lai. Achim mi cu, “Hlanliopiin Israel ram cu zaangennak, tukdohnak le thisen chuahnak nih thinghmui zawtnak btk.in tlunhko hmanh selaw, Israel mipi le ram hruaitu hna nih hnangam a simi ram, a fekmi ram ser dingin ruahchannak nganpi he kan i zuam zungzal ko lai” tiin. By Siang Kunga Tz.