AIDII Dohthlennak Thuam Copy a chuahtu, a zuartu hna sin Ralrin peknak-1
========
2023 Feb thla ah mipi sin hmuhsaknak kan rak tuah mi Dohthlennak Thuam – 2 (Arpifarual Khuktangtial) raffle ticket in kan rak zuar mi thil kha Gangaw lei nih an i fir an tah i a thli te in an zuar thluahmah lio a si. An mah page ah an i tar ngam hna lo i a zuarchin tu sin ah le story ah a thlithup in an tar/an piah tawn hna.
Copy Rights kong a theithiam mi le kan mah zawn a kan ruat tu thilzuar hna nih an kan chimh than. Kan la hna lai lo ti zong a kan ti. Upatawk an tlak tuk ka ti. AIDII nih kan rak chuah bal mi thil a si theih ko bu in copy an tah mi nan lak, nan zuar chin, nan cawk hna ah cun mifir bawmtu nan si ko lai tiah ralrin pek than kan duh ko hna. Ka rak thei lo cu ta ti awk um lo ding in hi post hi zapi sin phanh ding ah share ka bawm te u law ti zong nawl cia kan duh hna.
Dohthlennak thuam cu design phunkhat ah zunkhat zun hnih cio lawng chuah mi a si, a cawtu zong aa thei cia dih mi a si. Kan mah te in Gangaw lei thiamtak sin tah kan fial khawh ko nain zaanghlei cawi sunglawi rih ko seh tiah kan tah ter rih hna lo mi a si. Kan mah chuah mi si lo in mi sin in nan cawk cun aa hngal tuk te lai ti mi ralrinnak pek cia kan duh hna. (Mahtik ah cun screenshot cu na kan tar hau ma tbk tete kha um than te lai. Nan ihruk zong ah FB ah hmanthlak tar ngam ding a si lo mi thuam phun cu cawk sing a phu hnga maw? capo biatak mu.
𝐂𝐡𝐢𝐧 𝐌𝐢𝐩𝐡𝐮𝐧 𝐒𝐞𝐫𝐬𝐢𝐚𝐦𝐧𝐚𝐤 (𝐂𝐡𝐢𝐧 𝐍𝐚𝐭𝐢𝐨𝐧 𝐁𝐮𝐢𝐥𝐝𝐢𝐧𝐠); Nation building timi hi Lai ca cun ‘miphun sersiamnak’ tiah let phot ko u sih. Miphun sersiamnak timi hi mifimthiam hna nih cun, “Tuanbia in siseh, Holh, Ca, le Nunphung lei zong in a khat lomi miphu (minung) hna nih hmun khat teah ram sersiam tinak lamthluan (process) tiah”, a sullam an hrilhfiah. Cu bantuk ‘ram’ le ‘miphun’ a ser khomi hna nih cun a tlawm bik ah, “miphun thantar (national flag), tlang holh (common language), miphun ralkap (national army), etc.”, tal hi cu an ngeih hna. Hi a sullam hin miphun pakhat kan sinak le Chinram ngei kan sinak in miphun kan ii sersiamnak lamthluan hun cuan tuah u sih. Chin miphun sersiamnak (Chin nation building) hi kan mifim cheukhat hna nih cun tuan piin an rak au pi cang. CNF zong nih kum (30) leng a kalpi ve cang. Hi kong hi hriamhrei in ral kan tuk pah zong in kan ruah chih hrimhrim a herh ve mi a si. A ngan tukmi tlangtar le miphun kong a si caah a dihlak cun kan kheng kho lai lo tiah biahram danh cia ka duh.
Hmaisabik ah ‘ram’ le ‘miphun’ timi hi hrilhfiah hau lo in kan thleidan thiam cio ṭheu lai tiah ka ruah. Chinram cu 1896 kum Mirang nih a kan pen hlanpi in kan rak ngeih cangmi ‘kan ram’ a si. Mirang pennak in kan luat hnu zong ah Chinram (Chin State) cu kan ngeih ṭhiamṭhiam rih – Chinram cu kan ser khawh ti phot ko u sih {Chinram a dam le dam lo belte cu a hnu ah kan langhter te lai}. Asinain, Chin ‘miphun’ timi ‘Chin-ness’ cu kan ser kho rih lo – kan ngei kho rih lo. Miphun sersiamnak lo phaw ah cun ṭuan ding lo hma kaupi kan ngei rih. Vawleicung miphun dang hna an ii sersiam ningcang hi kan zoh tik ah harnak tampi an rak tong cio. An i rauh ngai cio hna. A cheu cu thisen tampi tiang a luan phahmi ram le miphun zong an um. Chin miphun zong ‘miphun/Chin-ness’ sersiamnak kong kan ceih paoh ah buainak a chuak colh lengmang. Kan i harh ngaingai ve ti cu a lang. Kan harnak tampi lak ah tlang holh le ca kong ah hin kan buai bik ti khawh a si men hnga.
Nihin kan ram chung ummi miphun dang hna zong hi, miphun sersiamnak (national building) mit in kan zoh hna ah cun Mon, Rakhine le Kawl kan timi hna lawng hi ‘Miphun ah a Hmin mi’ an si. Zeiruang ah dah hi miphun pathum lawng an hmin ii kannih kan hmin ve lo timi a hrihhram kan dawi tik ah ukphung kan rak hmanmi nih lai a rak rel bik. Hlan lio chan in siseh, tu kan chan tiang kan zoh tik ah miphun pakhat le ram pakhat caah cun; cu miphun le ram nih zeibantuk ukphung (political system) dah an hman timi hi a biapi ngaingai. Bianabia ah hun zoh ta u sih law; Siangpahrang ukphung a rak hmang mi Mon, Rakhine le Kawl pawl hi kan zoh hna tik ah an zatlang nun ah kannih Chin, Kachin, Shan le Karen, etc. te pawl he kan i dannak tampi a um. A tlangpi in, Mon miphun hna nih holh, nunphung, le ca hi phun khat lawng a ngeih ti kan hmuh khawh. Rakhine miphun zong ah Rakhine holh le ca phun khat lawng a um ve. Cubantuk thiamthiam cun, Kawl zong hi an si. Zapi hrawm khawhmi tlang holh le ca an ngei kho hna. Cucu, ukphung an rak hmanmi (political system) nih a chuah pimi a si. Siangpahrang ukphung tang ah cun siangpahrang nih a holhmi paoh kha mizapi holh a si bantuk in siangpahrang a nunphung kha mizapi nunphung ah ser a si. Phundang in chim ah cun, Siangpahrang ukphung tang ah cun nunphung, holh le ca pakhat lawng a um kho.
Kannih Chin, Kachin le Shan hna nih kan rak hmanmi ukphung cu ‘Ramukbawi, Duwa, Sophoa’ timi ukphung in aa ukmi kan rak si hna. Siangpahrang ukphung kan rak hman (manh) hlan ah Mirang kut tang kan rak phan. Cu tik ah, nihin ni ah kan holh le kan ca zong aa dang dih lengluang. Kan nih Chin miphun hoi hna cu, kan ‘Ramukbawi’ pakhat nih khua tampi le milurel tampi an rak uk kho fawn hna lo. Kan tuanbia ah ramukbawi a ngan bik kan rak ngeih mi cu Tonzang lei in kan ramukbawi kha a si. Khua (300) leng a rak pen khawh caah a ngan bik ti khawh a si. A dang kan ramukbawi pawl cu khua (15/20) hrawng telawng ukmi ram an rak ngei hna. Cu ruang ah, kanmah Chin ko hi kan zualhma bik _ tlangholh (common language) zong nihin ni tiang kan ngei kho lo. Asho, Cho, Khumi, Kuki, Lai, Lushai, Zomi tiin kan holh le kan ca kan i dan dihnak hi a si. Kachin kan u-nau zong cu thiamthiam an si ve; Jinhpaw, Lisu, Rawang, Zaiwa, Lachik, Lawngwaw ti in an holh le an ca an i then ve. Tlawmpal te kanmahnak in aa rel deuh fang lawng an si ve. Shan zong cu thiamthiam. Cucu ukphung kan hmanmi (political system) nih a rak hrinmi a si. Kan ukphung nih a chuah pimi kan zatlang nun a si ko. Miphun ah kan Hmin (manh) hna lo. 1948 kum in Mirang kut tang in luatnak kan hmuh hnu cun Kawl nih an kan uk – Kawl miphun an ii sersiamnak (Kawl national building) tang ah kan um ṭhan hna. An nih zong nih an tuah than vemi cu; Kawl ca, Kawl holh le Kawl nunphung lawng hman ding timi lamthluan kha a si. Kawl miphun sersiamnak lamthluan tang ah cun Biaknak tiang an kan hrawmpi dih hnik!
Chin miphun sersiamnak cu tah zeitindah kan tuah kun lai timi hi biahalnak ngan bik cu a si. Biahramthok ah kan langhter bantuk in a tlawm bik phun (3) tal cun kan tuah hrimhrim a hau ve ding a si. Pakhatnak ah, a ṭhawngmi ‘Miphun Ralkap’ kan ngeih a herh. Pahnihnak ah, Chinmi kip nih caṭial le carel kho si dih ding timi (compulsory education) program kan tuah khawh a herh. Pathumnak ah cun, thanchonak in sersiam ding tiah mithiamsang hna nih an kan cawnpiakmi cu an si. Zeidah an chim duhmi a si timi pakhat hnu pakhat in hun zoh tuah u sih.
(𝐚) 𝐌𝐢𝐩𝐡𝐮𝐧 𝐑𝐚𝐥𝐤𝐚𝐩 (𝐍𝐚𝐭𝐢𝐨𝐧𝐚𝐥 𝐀𝐫𝐦𝐲); Thiamsang hna nih cun a ṭhawngmi Ralkap bu ser le ngeihnak hin miphun sersiamnak lamthluan (nation building process) ah a tha bikmi pakhat a si, an ti. An chim duh bikmi cu, ralkap chung ah cun a hrangmi zulhphung (order) in i thithruai a si. Hihi nan cawn lai, hihi nan tuah lai timi cu el khawh a si lo. Cucaah, ralkap chung ah miphun dawtnak kong an cawn piak hna. Ram le mipun runvengtu an sinak kong le miphun pakhat nih aa ‘Timhmi le Tinhmi’ thil dang tampi an thi ah an ronh hna. Cu vialte cu ralkap dun le dan in zulh le tuah dih a si. Cu tik ah, ‘miphun’ timi ah an hmin, an dirhmun a fek. Ram le miphun ral a vengtu an si. Kha tikhan a thawngmi ralkap an ngeih tik ah mipi zong nih ‘kan ram le kan miphun ralkap’ an si tiah an bochan hna. Mipi thinlung zong ah cu an ralkap hna huham cun, “cu miphun ka si timi uanthlainak le miphun dawtnak a ṭhawn ter”. Miphun ralkap hna an biapitnak bik an dirhmun cu, a lenglei ṭhih-pheih tur ral zong a kham tu an si.
Hi mit hin vawleicung miphun dang pawl an i sersiam ningcang zoh tik zong ah a dik ngaingai timi a lang. Tahchunhnak ah, mi hmaisa lei a simi Italy miphun hna thok in England pawl zong vawleipi uk khawhnak ding le an miphun sersiam khawhnak ding ah ralkap thawngmi an rak dirh hmasa. Chan thar zong ah America thok in ram dang tampi le miphun dang tampi hna zong cu thiamthiam cu an si hna. (ram pakhat nih a ngeihmi ralkap he cun tahchunh ding cu a si lo, miphun sersiamnak caah timi…a kal ning kha chim duhmi a si).
Kan ram chung sining zoh zong in fiang tein a lang. A luancia zabu 11 lio (kum 1044) tein, Anawrahta siangpahrang thok in, Kawl pawl hi an miphun an sersiamnak lamthluan zoh tik ah ralkap thawngmi an dirh hmasa; Ne Win le Min Aung Hliang tiang in an tuanbia nih a langhter. Chan thar ah cun, 1948 kum in Karen nih ralkap ṭhawngmi ser in an miphun sersiamnak lamthluan an rak ot ve. KNU cu nihin ni tiang Karen miphun sersiam ding in fek tein a dir ko rih. Cun, WA tepawl cu chim hau lo in, a nai bik ah Rakhine miphun nih ralkap thazang hmang in an miphun sersiam ṭhan ding tuanbia an ṭial cuahmah ve. AA an hruaitu nih cun, “Rakhine thantar hi Olympic ah hmuh ka duh”, a ti, tiah micheu kaa in ka theih ṭheu. Ralkap thazang an ṭhawn hlan cun Chinram kong a chim bal lo nain atu ah cun Paletwa cu kan ram ti tiang an phan cang. Chim a nuam lo nain a si fawnmi cu, “hi kan ram ah hin cun ralkap thazang ṭhawng a ngeimi miphun lawng nih ṭhutdan sang cung ah an ṭhu kho”. Chim duhmi cu, miphun sersiamnak lamthluan ah hin ralkap lei hin lam tha bik pakhat a si.
(𝐛) 𝐒𝐢𝐚𝐧𝐠𝐢𝐧𝐧/𝐅𝐢𝐦𝐜𝐚𝐰𝐧𝐧𝐚𝐤 𝐋𝐞𝐢 𝐢𝐧; Pahnihnak an chimmi cu, mi kip nih caṭial kho le carel kho si dih ding timi (compulsory education) program tuah khawh a hau ti a si. Mipi tam-u nih kau deuh in khuaruah khawhnak, kau deuh in khuahmuh khawhnak ding ah cun fimcawnnak (sianginn) hi a tha bik a si. Sianginn in an cawnmi fimnak (subjects pawl) lawng silo in miphun tuanbia le miphun dawtnak le nunphung kong te pawl zong an ngakchiat tein an cawnpiak chih hna. Kan mipi vialte nih fimcawnnak in khuahmuh khawhnak le khuaruah khawhnak pek ding timi a si. A cheukhat ram ah cun tlang holh (common language) ngei kho ding in an timhtuah ii tlang holh chuak kho lak in an cawn ter hna. Sianginn hi zapi nih i hrawm khawh bikmi a si caah miphun pakhat nih aa tinhmi le aa timhmi thil pawl ronh khawhnak hmun a si.
Tahchunhnak ah, miphun ah a hmin cangmi Kawl ralkap pawl nih hin an theih tuk caah, 1966 kum thok in Ne Win nih tlangcung mi vialte kan ca, kan holh, kan nunphung le tuanbia pawl sianginn ah cawnnak nawl an rak kan phih piak. Kha kum thok in Kawl ca lawng an kan tial ter, Kawl holh lawng an kan holh ter, Kawl nunphung le tuanbia lawng an kan cawn ter. Sianginn ah kan cawnmi tuanbia in an kan hlen. A suallam cu; Chin miphun pawl hi miphun ah an hmin ah cun an ṭhawng lai ii kan uk kho hna lai lo ti an phan caah a si. Miphun sersiamnak caah sianginn hi hriam tatnak hmun tha bik a si ti kha an hngalh caah a si. Kha kum thlaici an rak tuhmi cu nihin ni ah a tha lomi theipar tampi kan lak ah a um cang. Kha ti khan sianginn ah kan ca, kan holh, kan tuanbia, le kan nunphung pawl kan cawn khawh tik lo tik ah ‘Chin miphun sinak’ kan thlau. Kan kong le kan lam kan i theih ti lo caah ‘Chin miphun dawtnak’ zong a ṭhawng kho lo. Miphun sersiamnak (nation building) lamthluan ah a kan dawnkhan tu bik ah a cang.
(𝐜) 𝐓𝐡𝐚𝐧𝐜𝐡𝐨𝐧𝐚𝐤 𝐋𝐞𝐢 𝐢𝐧; Thanchonak lei zong in miphun sersiamnak bawmtu ah lam tha pakhat a si ve. An chim duhmi cu; ram chung ah zalong tein chawlehthal khawhnak ding le fawi tein minung tlunkal khawhnak ding ah tiin lam (transportation system) tha tein ser kha a si ko. Phundang cun, ram kha a phunphun in thancho ter, phaisa lei thazang ṭhawn ter khawh khi a si ko. Hi nih a chuahpi mi cu; ram khat chung ah khuasa ṭimi miphun u-nau (minung) hna kha chaklei le thlanglei, hnu um le hmai um timi um lo in fawi tein ton khawhnak le riantuan ṭi khawhnak a chuahpi. Miphunpi nih hrawm khawhmi rian (national driven projects) hna ṭuan ṭinak a fawi ter deuh. Minung hi rian nih a kan funtom ti khi a si. Cucaah, thanchonak lam lei hin miphun sersiamnak ah bawmtu lam tha a si an tinak cu a si.
Nihin Chinmi kan buainak tampi lak ah thlanglei Laitlang le Chaklei Laitlang timi ruahnak hi a ngan ngaingai (Falam – Hakha – Tedim tiah kan buaimi khi cu a hme deuh). A hrihram le a ruang tampi lak ah a hrampi cu thanchonak kan timi lam le sul nih a rak kan pek lo caah duhsah tein kan kar ah ‘miphun hlei’ a tlu. Chaklei Laitlang ummi nih thlanglei Laitlang ummi kan u-nau kan tlawn khawh tuk hna lo bantuk in thlanglei Laitlang ummi zong nih an kan tlawng kho tuk ve lo. Chuakkhat u-nau si ko zong ah i ton bal lo le, i hmuh bal lo hrat cun tlaihchannak le dawtnak cu a zor deuh lo awk cu a tha ve lo. Miphun kong ah kan ruahmi le kan duhmi biaruah caan zong a har. Cu tik ah, Chin miphun sersiamnak lamthluan ah dawnkhantu pakhat ah a cang ve.
𝐁𝐢𝐚𝐟𝐮𝐧𝐧𝐚𝐤; A cunglei ah kan langhter bang in Chin miphun sersiamnak (Chin nation building) timi lo phaw ah cun lo hma kaupi thlawh ding kan ngei rih. Chinram (Chin State) cu kan ser khawh cang nain Chin miphun timi ‘Chin-ness’ cu kan ser kho rih lo – miphun ah kan hmin rih lo. Tlang holh cu chim lo zapi nih hrawm khawhmi miphun thantar hmanh kan ngei kho rih lo (CNF nih cun a chuahpi nain a cohlang lomi an tam rih). Fimcawnnak lei zong cun a hla ngai rih ko men lai nain khuapau dothlennak hnu in nihin ah cun Chinram zeimawzat ah CNF/CDF hruainak in kan miphun tuanbia le nunphun kong hna sianginn ah semmawng rual nih cawn hram an thok ve cang.
Duhsah tein kan ṭhawnter chin lengmang lai. Biadomh ah bia kaa danh cia bang in, Chin miphun sersiamnak kong hi cu a ngan tukmi le a kau tukmi miphun kong a si caah hi ka langhtermi lawng cun a tling lo. A tlawm bik ah hi pathum tal hi cu kan tuah le kan ser hrimhrim a herh ti langhter duhmi si deuh. Tulio ah lam a phunphun in miphun kan ii sersiam cuahmah ve ko. Kan thazang ṭhawn ter chin lengmang tu a herh. A zei ti si zong ah a tu lio kan dirhmun ah cun a ṭhawngmi ralkap te tal hi cu kan ngeih hrimhrim a herh. Cucaah, CNA/CDF kan ralkap pawl ṭhawnter cu miphun pakhat kan sinak in kan rian cio a si. Cucu, Chin miphun sersiamnak lamthluan (Chin nation building process) caah lam ṭha bik pakhat zong a si. Credit: Salai Thawngtha Lian S